Bota po i ndjek me ankth sulmNë mungesë të deklaratave zyrtare, informacioni vjen nga imazhet satelitore të objekteve bërthamore dhe dëshmi të rralla.et më të mëdha masive izraelite ndaj infrastrukturës bërthamore të Iranit në histori, si dhe sulmet hakmarrëse të Iranit me dronë dhe raketa balistike ndaj Izraelit.
Ndërkohë që flitet shumë për programin bërthamor të Iranit dhe armët e shkatërrimit në masë, Izraeli mbetet një enigmë midis fuqive bërthamore. Jo sepse i mungon fuqia bërthamore, por sepse pothuajse asgjë rreth saj nuk është konfirmuar zyrtarisht. Arsenali bërthamor i Izraelit është mbajtur i fshehur për dekada të tëra.
Izraeli nuk e ka konfirmuar ose mohuar kurrë ekzistencën e tij, dhe politika zyrtare mbetet rreptësisht e paqartë. Në mungesë të deklaratave publike, informacioni vjen kryesisht nga imazhet satelitore të objekteve bërthamore dhe dëshmitë e rralla nga ish-punonjës – denoncues si Mordechai Vanunu, të cilët dyshohet se morën pjesë në zhvillimin e programit bërthamor ushtarak.
Puna për armët bërthamore filloi shumë kohë më parë
Sipas burimeve historike të disponueshme dhe dokumenteve të deklasifikuara të inteligjencës amerikane, puna kërkimore izraelite mbi armët bërthamore filloi menjëherë pas shpalljes së pavarësisë në vitin 1948. Aspekti ushtarak i programit besohet se kulmoi pak para Luftës Gjashtëditore të vitit 1967, duke e bërë Izraelin vendin e gjashtë në botë që zhvilloi armë bërthamore. Edhe pse pa konfirmim zyrtar, në qarqet ndërkombëtare pranohet pothuajse me konsensus se kapaciteti bërthamor i Izraelit është gjithashtu rezultat i ndihmës së huaj, veçanërisht nga Franca, Britania e Madhe dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Programi bërthamor ushtarak i Izraelit u zhvillua në një kohë kur të gjitha fuqitë botërore kishin zhvillime aktuale në programet e tyre bërthamore, si India ose, për shembull, Irani, atëherë nën sundimin e shahut miqësor ndaj SHBA-së, Mohammed Reza Pahlavi .
Qëndrimi (jo)zyrtar i Izraelit në lidhje me armët bërthamore është se ata nuk do të jenë kurrë të parët që do t’i përdorin ato dhe se armët bërthamore përdoren ekskluzivisht si një pengesë për armiqtë e Izraelit. Në këtë kontekst, armët do të përdoren vetëm në një situatë kur mbijetesa e shtetit kërcënohet menjëherë, ose në përgjigje të një sulmi armik me armë të shkatërrimit në masë – qofshin kimike, biologjike apo ndoshta bërthamore. Ky qëndrim, megjithëse i diskutueshëm, konsiderohet nga shumë analistë si arsyeja kryesore pse Lindja e Mesme, pavarësisht krizave të shumta, ka shmangur luftën totale që nga viti 1973. Situata aktuale, duke parë atë që po ndodh brenda Izraelit – kryesisht në Gaza dhe tani me Iranin – është një gjendje lufte de facto, por të gjitha vendet fqinje ende po përmbahen nga një pushtim i drejtpërdrejtë i territorit izraelit. Ekzistenca e një arsenali bërthamor, edhe pa njohje zyrtare, imponon një lloj të ri ekuilibri fuqie dhe vepron si një pengesë që, të paktën deri më tani, ka parandaluar përshkallëzimin e konfliktit dhe shkeljen e territorit izraelit.
Midis 90 dhe 100 koka luftarake
Edhe pse qeveria izraelite nuk e ka konfirmuar kurrë zyrtarisht posedimin e armëve bërthamore, tregues të shumtë tregojnë se shteti i Izraelit ka një infrastrukturë bërthamore të zhvilluar dhe të gjerë. Vendet kryesore të lidhura me programin përfshijnë impiantin Dimona, ku ndodhet një reaktor bërthamor dhe një impianti përpunimi plutoniumi, dhe qendra kërkimore Soreq, e njohur edhe si ‘Los Alamos i Izraelit’, e cila merret me zhvillimin dhe projektimin e armëve bërthamore. Për më tepër, ekziston baza e testimit të raketave Palmachim, ku testohen raketa të afta të mbajnë koka bërthamore, dhe objekte të tilla si Yodefat, Be’er Yaakov dhe Kefar Zekharya, ku zhvillohen aktivitetet e montimit, prodhimit dhe magazinimit të armëve bërthamore.
Depozitimet shtrihen deri në Galilenë lindore, ku një nga depot e armëve bërthamore ndodhet në Eilabun. Sipas vlerësimeve të disponueshme, arsenali i Izraelit përfshin raketa balistike Jericho I dhe Jericho II, si dhe armë bërthamore taktike në formën e predhave artilerie 175 dhe 203 mm. Është vlerësuar se numri i kokave bërthamore izraelite varion midis 90 dhe 100 copëve, dhe se ka disa herë më shumë material bërthamor. Është e rëndësishme të theksohet se Izraeli nuk është nënshkrues i asnjërës prej marrëveshjeve kryesore ndërkombëtare mbi mospërhapjen e armëve të shkatërrimit në masë, përfshirë Traktatin për Mospërhapjen e Armëve Bërthamore (NPT), duke ruajtur më tej një politikë paqartësie në lidhje me statusin e tij bërthamor.
Izraeli mori pjesë në përhapjen e armëve bërthamore
Në këtë kontekst të refuzimit të Izraelit për t’u bashkuar me NPT-në, ka indikacione serioze se Izraeli ka marrë pjesë në përhapjen e armëve bërthamore, veçanërisht në vendet e tjera. Konkretisht, ky është gjithashtu rasti i pa konfirmuar publikisht i zhvillimit të një bombe bërthamore nga Afrika e Jugut nën sundimin e aparteidit. Gjatë viteve 1970 dhe 1980, Afrika e Jugut zhvilloi armë bërthamore me ndihmën afatgjatë të Izraelit, pavarësisht një ndalimi të vendosur nga Rezoluta 418 e Këshillit të Sigurimit të OKB-së. Sipas disa burimeve, tritiumi dhe uraniumi u shkëmbyen midis dy vendeve në vitin 1977, dhe Izraeli më vonë ndihmoi në zhvillimin e raketave balistike RSA-3 dhe RSA-4, të cilat janë të ngjashme me raketat Shavit dhe Jericho të Izraelit. Gjithashtu spekulohet se u arrit një marrëveshje për transferimin e teknologjisë ushtarake dhe prodhimin e bombave bërthamore. Vlen të përmendet këtu marrëveshja e parealizuar për t’i shitur Afrikës së Jugut koka bërthamore taktike 175 mm dhe 203 mm, e cila u përball me rezistencën e komunitetit shkencor të Dimonës, i cili nuk donte të ndante atë që në atë kohë konsiderohej si teknologji izraelite e teknologjisë më të fundit.
Shfaqja e një shkëndije të dyfishtë mbi Oqeanin Indian në vitin 1979, e njohur si ‘Incidenti Vela’, e regjistruar nga një satelit amerikan, ngriti dyshime për një provë bërthamore, ndoshta të kryer në bashkëpunim midis Afrikës së Jugut dhe Izraelit, megjithëse nuk u konfirmua kurrë zyrtarisht. Sipas një artikulli të botuar në vitin 2000 në gazetën britanike Guardian, Komandanti i Lartë i Marinës së Afrikës së Jugut Dieter Gerhardt (i dënuar përndryshe për spiunazh për sovjetikët) zbuloi se në vitin 1974 Izraeli kishte rënë dakord të pajiste tetë raketa Jericho II për Afrikën e Jugut – me ‘koka luftarake speciale’. Në sfondin e asaj marrëveshjeje ishte një marrëveshje e fshehtë ushtarake midis ministrit të atëhershëm të Mbrojtjes së Izraelit, Shimon Peres (më vonë President i Izraelit) dhe ministrit të Mbrojtjes së Afrikës së Jugut, PË Botha . Procesverbalet tepër sekrete të atij takimi zbulojnë se ‘Ministri Botha shprehu interes për një numër të kufizuar njësish raketash ‘Chalet’, por me kusht që të ishin në dispozicion ‘koka raketore të përshtatshme’.
Dokumenti vazhdon duke deklaruar se “Ministri Peres tha se koka bërthamore të përshtatshme janë të disponueshme në tre madhësi”. Këto “tre madhësi” besohet se i referohen armëve konvencionale, kimike dhe bërthamore. Përdorimi i eufemizmit “ngarkesë e saktë” tregon ndjeshmërinë e Izraelit rreth çështjes bërthamore – një formulim i tillë nuk do të ishte i nevojshëm nëse do të bëhej fjalë vetëm për armët konvencionale. Memorandumi i diplomatit britanik Armstrong përforcon më tej dyshimet, duke theksuar se interesi i Afrikës së Jugut për raketat Jericho ekzistonte vetëm për shkak të aftësisë së tyre për të transportuar koka bërthamore. Meqenëse afrikanojugorët tashmë kishin aftësinë për të montuar lloje të tjera të kokave bërthamore (konvencionale dhe kimike), e vetmja ngarkesë që mund t’u nevojitej nga Izraeli ishte pikërisht kjo – koka bërthamore. Në fund të fundit, marrëveshja nuk u materializua, pjesërisht për shkak të kostove të larta, por edhe sepse çdo marrëveshje e tillë do të duhej të miratohej nga kryeministri izraelit, gjë që nuk ishte e garantuar.
Konflikti i zgjatur arabo-izraelit
Parandalimi bërthamor i Izraelit mund të shpjegohet përmes prizmit të konfliktit të gjatë arabo-izraelit. Izraeli ka qenë në konflikt pak a shumë të përhershëm me fqinjët e tij për gati 80 vjet, që nga shpallja e pavarësisë në vitin 1948. Në një mjedis të tillë, autoritetet izraelite e kuptojnë se ekzistenca dhe siguria e tyre do të kërcënohen gjithmonë nga fqinjët e tyre arabë, të cilët kanë qenë hapur armiqësorë ndaj tyre.
Edhe pse ata arritën fitore ushtarake në luftërat e viteve 1948 dhe 1956 duke përdorur armë konvencionale, këto suksese nuk garantuan fundin e luftërave të ardhshme ose sigurinë e shtetit. Kjo është arsyeja pse udhëheqësit e Izraelit vendosën të zhvillonin armë bërthamore – jo si mjet sulmi, por si një pengesë strategjike. Vetëm ekzistenca e saj dhe mundësia e përdorimit të saj në rast të një kërcënimi serioz për mbijetesën e shtetit ishte e mjaftueshme për të parandaluar kundërshtarët nga përpjekja për të pushtuar territorin izraelit.
Pavarësisht kësaj, Izraeli mori pjesë në disa luftëra edhe pasi u zbulua se zotëronte armë bërthamore. Megjithatë, ky fakt kufizoi fushëveprimin e konfliktit, veçanërisht gjatë Luftës së Yom Kippur të vitit 1973. Pastaj Egjipti dhe aleatët e tij arabë filluan një luftë kundër Izraelit, por luftimet u kufizuan kryesisht në zonat e Suezit, Sinait dhe Lartësive të Golanit – territore të pushtuara më parë nga Izraeli. Forcat egjiptiane nuk përparuan drejt Jerusalemit apo Tel Avivit, megjithëse ishin në një pozicion të favorshëm për ta bërë këtë, falë sulmit të papritur. Shpjegimi për këtë vendim qëndron në gjasat që Egjipti ishte në dijeni të arsenalit bërthamor të Izraelit dhe në mundësinë që një disfatë konvencionale e Izraelit mund të rezultonte në një sulm bërthamor në Kajro, Aleksandri ose Digën e Asuanit. Bombat izraelite ishin përgatitur për përdorim – Operacioni Samson, dhe ky zhvillim mund të ketë qenë një arsye kryesore pse Presidenti egjiptian Anëar El Sadat vendosi të ndiqte diplomacinë, e cila rezultoi në Traktatin e Paqes Egjipt-Izrael të vitit 1979. Që atëherë, të dy vendet nuk kanë luftuar një luftë tjetër.
Askush nuk po përpiqet më ta shkatërrojë Izraelin.
Për më tepër, që nga zbulimi se Izraeli kishte zhvilluar armë bërthamore dhe fundi i Luftës së Yom Kippur në fillim të viteve 1970, asnjë vend fqinj nuk ka nisur një ofensivë serioze ushtarake që synonte shkatërrimin e shtetit izraelit. Do t’i lë mënjanë grindjet dhe kërcënimet verbale nga udhëheqësit e njërës palë ose tjetrës. Konfliktet që pasuan pas vitit 1973 ishin të kufizuara në natyrë ushtarake, me qëllim neutralizimin e kërcënimeve të sigurisë nga vendet fqinje ose tensioneve të brendshme me organizatat palestineze. Këto konflikte mund të shihen më shumë si kryengritje të zgjatura vendase ose ndërkombëtare, siç është ndërhyrja izraelite në Luftën Civile Libaneze në vitin 1982 me qëllim dëbimin e OÇP-së, ose luftërat në Rripin e Gazës gjatë viteve 2000.
Pavarësisht dhunës, asnjë nga këto situata nuk përbënte një kërcënim serioz për mbijetesën e shtetit izraelit. Në këtë kontekst, parandalimi bërthamor deri më tani ka luajtur një nga rolet kryesore në parandalimin e përshkallëzimit të konflikteve të mëdha ndërshtetërore. Ekzistenca e armës dhe probabiliteti i lartë i përdorimit të saj i drejtoi si Izraelin ashtu edhe kundërshtarët e tij drejt tryezës së negociatave, duke rezultuar në një sërë marrëveshjesh diplomatike me një efekt afatgjatë paqeje. Megjithatë, operacioni ‘Al Aqsa’ i Hamasit, i cili filloi pothuajse dy vjet më parë, e ka tronditur Izraelin në thelb dhe ka dëmtuar seriozisht stabilitetin e shtetit, çmimin e të cilit e paguajnë më shumë me gjak banorët e Gazës. Ky veprim nisi një spirale rajonale dhune nga të dyja palët, e cila tani po përhapet nga një territor në tjetrin. Ndërhyrja dhe pushtimi i Libanit nga Izraeli në fund të vitit 2024, disfata e Hezbollahut, pastaj sulmet paraprake të Izraelit ndaj infrastrukturës bërthamore të Iranit dhe hakmarrja e Iranit e kanë sjellë të gjithë rajonin në një gjendje lufte që ka zgjatur gati dy vjet.
Sulmi ndaj Iranit nuk është i pari i këtij lloji.
Sulmet e vazhdueshme të Izraelit ndaj Iranit nuk janë përpjekjet e vetme të Izraelit për të mposhtur programet bërthamore rivale. Izraeli më parë ka ndërmarrë veprime parandaluese të vetë-iniciuara për të parandaluar zhvillimin e kërcënimeve të tilla, të tilla si Operacioni Opera në vitin 1981 që sulmoi reaktorin Osirak dhe Outside the Box në vitin 2007 kur Forcat Ajrore Izraelite bombarduan një strukturë të mundshme bërthamore në Siri, duke raportuar se vranë disa këshilltarë të Koresë së Veriut. Operacione të tilla “parandaluese” shkaktojnë polemika në publik sepse duket se njërës palë i lejohet të kryejë veprime serioze ushtarake kundër vendeve të tjera vetë dhe ato nuk mbajnë pasojat ose dënimin e bashkësisë ndërkombëtare që, për shembull, disa vende të tjera do të kishin marrë nëse do të kishin vendosur të bënin diçka të tillë. Por kjo është tashmë fushë e politikës së lartë dhe diplomacisë sekrete. E njëjta gjë vlen edhe për përhapjen e armëve bërthamore, një akt për të cilin, për shembull, Irani ose Koreja e Veriut kanë “shpërthyer” seriozisht me dënime dhe sanksione ndërkombëtare – Quod licet Iovi, non licet bovi!
Mbetet pyetja se si do të reagonte bashkësia ndërkombëtare, veçanërisht SHBA-ja dhe Mbretëria e Bashkuar, në rast se Izraeli do të përdorte armë bërthamore. Pa dyshim, Izraeli do të vuante pasoja të rënda dhe Lindja e Mesme ka të ngjarë të zhytej në një katastrofë edhe më të keqe, sepse siç thotë shprehja – “Asgjë nuk është aq e keqe sa të mos mund të
Edhe pse parandalimi bërthamor ka ulur frekuencën e luftërave konvencionale ndërshtetërore që përfshijnë Izraelin, evolucioni i konfliktit në shekullin e 21-të, kryesisht në marrëdhëniet midis Iranit dhe Izraelit, përmes përdorimit të ndërmjetësve dhe aktorëve të përfaqësuar në masë dhe zhvillimit të teknologjisë së raketave dhe dronëve, ka sjellë paqëndrueshmëri dhe ka ofruar mundësinë e përshkallëzimit të konfliktit në një nivel të ri ku kërcënimet nuk manifestohen më përmes pushtimeve klasike ushtarake, por përmes sulmeve ajrore të sofistikuara, operacioneve kibernetike dhe aktiviteteve të grupeve paramilitare me mbështetjen e shteteve të huaja.
Kjo e ka bërë natyrën e sfidave të sigurisë më të paparashikueshme dhe të përhapur, dhe aftësinë parandaluese bërthamore gjithnjë e më pak efektive në parandalimin e këtyre formave të konfliktit. Në këtë kontekst, strategjia parandaluese e Izraelit përballet me sprova të reja – jo më vetëm në aspektin e ruajtjes së integritetit territorial, por edhe në sigurimin e kontrollit mbi kërcënimet hibride që vijnë nga shumë anë njëkohësisht. E ardhmja e stabilitetit rajonal, pra, nuk do të varet më vetëm nga fuqia bërthamore, por nga aftësia për t’u përshtatur me dinamikën e sigurisë së epokës së re, do t’iu jemi mirenjohes nese do te na ndihmonit që të mirmbajmë faqen vetëm duke shtypur(mbi foton) që ndodhet më poshtë.Faleminderit për mirkuptimin SHQIPE
